Φάρμακα στην Έγκυο Γυναίκα: Τι Επιτρέπεται,Τι Απαγορεύεται

Κάποιες φορές στα άρθρα μας, ακολουθείτε συνδέσμους που σας οδηγούν σε ιστοσελίδες που δεν μας ανήκουν. Οι σύνδεσμοι αυτοί επισημαίνονται με ένα βέλος στα δεξιά του συνδέσμου.
Παρότι καταβάλλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να περιλαμβάνουμε στο περιεχόμενό μας μόνο συνδέσμους που οδηγούν σε ιστοσελίδες υψηλής ποιότητας, δεν έχουμε καμία ευθύνη για το περιεχόμενο ή τη διαθεσιμότητα ιστοσελίδων που ανήκουν σε τρίτους.
Επιπλέον, έχετε υπόψη σας ότι οι πολιτικές ασφάλειας και ιδιωτικότητας σε αυτές τις ιστοσελίδες πιθανόν να είναι διαφορετικές από αυτές του Κλινικού Φαρμακοποιού, συνεπώς φροντίστε να τις διαβάσετε προσεκτικά.
Για ερωτήματα και ανησυχίες σχετικά με το περιεχόμενο των συνδεδεμένων ιστοσελίδων, παρακαλούμε να απευθύνεστε στους διαχειριστές αυτών.

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Pharmacy Management και Επικοινωνία, τεύχος 37 (Μάρτιος 2018).

Η εγκυμοσύνη αποτελεί μοναδική περίοδο στη ζωή μιας γυναίκας, τόσο ως προς τον τρόπο που επηρεάζει την ψυχοσύνθεσή της, όσο και την φυσιολογία του οργανισμού της, γεγονότα που πάντως είναι αμφίδρομα και αλληλένδετα. Έτσι, μπορεί μεν ορθώς να τονίζεται σε κάθε ευκαιρία ότι η εγκυμοσύνη δεν είναι νόσος –ώστε να αποφευχθεί ο υπερβολικός περιορισμός της ελευθερίας της γυναίκας—, όμως  ο επαγγελματίας υγείας που θα κληθεί να συμβουλέψει την έγκυο για την ορθολογική και αποτελεσματική χρήση φαρμάκων θα πρέπει να έχει υπόψιν του ότι,

  • οι φυσιολογικές μεταβολές του οργανισμού της εγκύου ενδέχεται να επηρεάσουν την ταχύτητα και την έκταση της απορρόφησης πολλών φαρμάκων, και
  • τα περισσότερα φάρμακα διαπερνούν τον πλακούντα. 

Το σώμα αλλάζει και μαζί του μεταβάλλονται οι φαρμακοκινητικές παράμετροι

Κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης το pH του στομάχου αυξάνεται ενώ ταυτόχρονα ελαττώνεται η κινητικότητά του, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται η έκταση και η ταχύτητα απορρόφησης πολλών φαρμάκων. Επιπλέον, ο όγκος του πλάσματος μεγαλώνει, συμπαρασύροντας και τον όγκο κατανομής. Από την άλλη, τα αυξημένα επίπεδα οιστραδιόλης και προγεστερόνης ενδέχεται να επηρεάσουν τον ηπατικό μεταβολισμό ορισμένων φαρμάκων, ενώ η αύξηση του ρυθμού νεφρικής κάθαρσης σημαίνει ότι τα φάρμακα που μεταβολίζονται από τους νεφρούς, απομακρύνονται ταχύτερα.

Από την έγκυο στο έμβρυο

Ο πλακούντας είναι το όργανο μέσω του οποίου φθάνουν στο έμβρυο θρεπτικά συστατικά αλλά και φάρμακα. Αυτό σημαίνει ότι η χορήγηση φαρμάκων στην έγκυο πρέπει να γίνεται με πολύ μεγάλη προσοχή, πάντα σταθμίζοντας το όφελος με το ρίσκο, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος εμφάνισης τοξικότητας στο έμβρυο. Αυτός ο κίνδυνος θεωρείται ότι είναι μεγαλύτερος στο πρώτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης, αν και εξαρτάται από το είδος του φαρμάκου κάθε φορά.

Σε γενικές γραμμές, φάρμακα χαμηλού μοριακού βάρους, λιπόφιλα, με μικρό βαθμό σύνδεσης με τις πρωτεΐνες του πλάσματος, έχουν περισσότερες πιθανότητες να περάσουν τον πλακούντα και να εκδηλώσουν τη δράση τους στο έμβρυο. Καθώς το τελευταίο δεν έχει αναπτύξει ακόμα τους κατάλληλους μεταβολικούς μηχανισμούς για να διαχειριστεί αυτά τα μόρια, ο κίνδυνος τερατογένεσης είναι σημαντικός.

Η χρήση φαρμάκων στην εγκυμοσύνη είναι συχνή

Μια πρόσφατη ανασκόπηση1 των Ayad και Constantine της ιατρικής σχολής του πανεπιστημίου του Texas έδειξε ότι η χρήση των φαρμάκων στην εγκυμοσύνη αυξάνεται σταθερά τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως εξαιτίας της αλλαγής των δημογραφικών χαρακτηριστικών των εγκύων· οι γυναίκες μένουν έγκυες σε όλο και μεγαλύτερη ηλικία και, είτε έχουν προϋπάρχουσες νόσους για τις οποίες ήδη λαμβάνουν θεραπεία, είτε αναπτύσσουν περιγεννητικά προβλήματα για τα οποία απαιτείται κάποια φαρμακευτική αγωγή. Σχεδόν το 50% των εγκύων θα λάβουν 4 ή περισσότερα φάρμακα συνολικά κατά τη διάρκεια της κύησης, ένα ποσοστό που εμφανίζεται σταθερό μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών.2 Επιπρόσθετα, σχεδόν το ένα τρίτο των εγκύων χρησιμοποιούν τουλάχιστον τέσσερα φάρμακα ακόμα και κατά το πρώτο τρίμηνο, γεγονός ιδιαίτερα ανησυχητικό για τους λόγους που προαναφέραμε.

Πόσο ασφαλή είναι τα φάρμακα στην εγκυμοσύνη;

Ο Αμερικανικός Οργανισμός Φαρμάκων (FDA) έχει ορίσει 5 κατηγορίες φαρμάκων, τις Α, Β, C, D και X, για να χαρακτηρίσει την πιθανότητα πρόκλησης τερατογένεσης από τα φάρμακα που ανήκουν σε καθεμία από αυτές.

  • Η κατηγορία Α περιλαμβάνει τα φάρμακα που έχουν αποδειχθεί ασφαλή για το έμβρυο με ελεγχόμενα πειράματα σε ανθρώπους. Η πιθανότητα πρόκλησης βλάβης στο έμβρυο θεωρείται αμελητέα. Ένα τέτοιο φάρμακο είναι η λεβοθυροξίνη.
  • Η κατηγορία Β θεωρείται ασφαλής βάσει πειραμάτων σε ζώα αλλά δεν υπάρχουν πειραματικά δεδομένα σε ανθρώπους. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει η αμοξικιλλίνη και η παρακεταμόλη.
  • Η κατηγορία C έχει φάρμακα για τα οποία υπάρχουν δεδομένα ανεπιθύμητων ενεργειών στο έμβρυο από πειράματα σε ζώα και η χορήγησή τους στην έγκυο γίνεται μόνο αν το προσδοκώμενο όφελος υπερτερεί του κινδύνου.
  • Η κατηγορία D περιλαμβάνει φάρμακα με γνωστή εμβρυοτοξική δράση τα οποία όμως μπορούν να χορηγηθούν σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όταν το όφελος υπερτερεί των κινδύνων.
  • Η κατηγορία Χ περιλαμβάνει φάρμακα με ξεκάθαρα τερατογόνο δράση των οποίων η χρήση στην εγκυμοσύνη δεν δικαιολογείται σε καμία περίπτωση. Τέτοια φάρμακα είναι η θαλιδομίδη και η βαρφαρίνη.

Η αλήθεια πάντως είναι ότι, σε γενικές γραμμές, τα δεδομένα ασφαλείας για την χρήση φαρμάκων από την έγκυο γυναίκα είναι ιδιαίτερα φτωχά. Η συντριπτική πλειονότητα των φαρμάκων που βρίσκονται σήμερα στην αγορά δεν μελετήθηκαν ποτέ σε εγκύους στις φάσεις των δοκιμών προ της αδειοδότησης. Αντίθετα, τα όποια δεδομένα ασφαλείας προέρχονται από την επιδημιολογική επιτήρηση των φαρμάκων μετά την κυκλοφορία τους στην αγορά. Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και για την τιτλοποίηση των δόσεων ή την αποτελεσματικότητα των φαρμάκων, τα συμπεράσματα προκύπτουν εξ επαγωγής, από μελέτες σε άνδρες ή μη-έγκυες γυναίκες.

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που συμβαίνει αυτό, με τον κυριότερο να είναι ο αποκλεισμός των εγκύων από τις μελέτες Φάσης Ι για προληπτικούς λόγους, ενώ και οι ίδιες οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα, τόσο για εμπορικούς όσο και για νομικούς λόγους.

Έχοντας υπόψη μας, λοιπόν, τους περιορισμούς που γεννά αυτή η de facto ένδεια ερευνητικών δεδομένων, ας δούμε σε ποια συμπεράσματα μπορούμε να καταλήξουμε εξετάζοντας τα μέχρι στιγμής καλύτερα δεδομένα για το θέμα.

Μη συνταγογραφούμενα φάρμακα (ΜΗΣΥΦΑ)

Παρότι τα ΜΗΣΥΦΑ απολαμβάνουν μια κακώς εννοούμενη ασυλία στην συνείδηση του κοινού, δεν παύουν να είναι κανονικά φαρμακευτικά σκευάσματα· οι περιορισμοί που προαναφέρθηκαν σχετικά με τους κινδύνους για το έμβρυο και την απουσία πειραματικών δεδομένων ασφαλείας ισχύουν στο ακέραιο. Από την πλευρά, δε, της δημόσιας υγείας, ο αντίκτυπος των ΜΗΣΥΦΑ μπορεί να ξεπερνά ακόμα και αυτόν των συνταγογραφούμενων φαρμάκων εξαιτίας της πολύ διαδεδομένης χρήσης τους. Ακολουθούν ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα:

Βιταμίνη Α

Η κατανάλωση δόσεων που υπερβαίνουν τις 10.000 IU βιταμίνης Α ημερησίως, ειδικά κατά το διάστημα μέχρι την έβδομη εβδομάδα της κύησης, έχει συνδεθεί με την πρόκληση νευρολογικών βλαβών στο έμβρυο.

Ψευδοεφεδρίνη

Η ψευδοεφεδρίνη είναι ένα συμπαθομιμητικό φάρμακο που χρησιμοποιείται ως αποσυμφορητικό του ρινικού βλεννογόνου. Περιέχεται σε συνδυαστικά σκευάσματα, είτε μαζί με παρακεταμόλη, είτε μαζί με ιβουπροφένη. Συγκαταλέγεται στα πιο συχνά χρησιμοποιούμενα φάρμακα στην εγκυμοσύνη, αφού 8% έως 12% των γυναικών ανέφεραν ότι το έλαβαν κάποια στιγμή κατά το τρίτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης τους.3

Τα δεδομένα είναι αντικρουόμενα ως προς την ασφάλεια της ψευδοεφεδρίνης στην εγκυμοσύνη και ιδιαίτερα κατά το πρώτο τρίμηνο, όμως υπάρχει η υπόνοια ότι σχετίζεται με την εμφάνιση γαστρόσχισης στο έμβρυο. Αν και ο απόλυτος κίνδυνος να εμφανιστεί η γαστρόσχιση είναι πολύ μικρός, η μεγάλη διάδοση των σκευασμάτων με ψευδοεφεδρίνη μας ωθεί να επιστήσουμε την προσοχή στην κατανάλωσή τους από τις έγκυες, ιδιαίτερα τους τρεις πρώτους μήνες της κύησης.

Παρακεταμόλη

Η παρακεταμόλη είναι εδώ και πολλά χρόνια το φάρμακο εκλογής για τον πυρετό και τον πόνο στην εγκυμοσύνη. Ωστόσο, μια σειρά πρόσφατων δημοσιεύσεων έθεσε εν αμφιβόλω την απατηλή αίσθηση ασφάλειας που την περικλείει: Η λήψη παρακεταμόλης κατά την εγκυμοσύνη συσχετίστηκε με μια σειρά δυσμενών εκβάσεων για τα παιδιά, που εκτείνονται από συριγμό και παιδικό άσθμα μέχρι σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής και δυσκολίες στην επικοινωνία.4-6 Αν και οι συσχετίσεις αυτές δεν είναι ξεκάθαρα αιτιώδεις, μας θυμίζουν την βασική αρχή της κλινικής φαρμακευτικής: τα φάρμακα πρέπει να χρησιμοποιούνται στην μικρότερη αποτελεσματική δόση, για το συντομότερο δυνατό διάστημα.

Συνταγογραφούμενα φάρμακα

Αξιοποιώντας την κατηγοριοποίηση του FDA για την πιθανότητα πρόκλησης τερατογένεσης, μπορούμε να συγκεντρώσουμε τις θετικές και αρνητικές συστάσεις μας για μερικά συχνά χρησιμοποιούμενα συνταγογραφούμενα φάρμακα στον παρακάτω πίνακα:


Φάρμακο και ένδειξηΧρήση κατά το 1ο τρίμηνο (Εβδομάδα 1-13)Χρήση κατά το 2ο τρίμηνο (Εβδομάδα 14-28)Χρήση κατά το 3ο τρίμηνο (Εβδομάδα 29-40)
Δυσπεψία/Γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση   
Απλά αντιόξινα (ΜΗΣΥΦΑ)ΝαιΝαιΝαι
Φαμοτιδίνη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Ρανιτιδίνη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Σιμετιδίνη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Ραμπεπραζόλη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Ομεπραζόλη (κατηγορία C)Όχι*Όχι*Όχι*
Παντοπραζόλη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Εσομεπραζόλη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Λανσοπραζόλη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Αντιμικροβιακά   
Πενικιλλίνες με η χωρίς αναστολέα β-λακταμάσης (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
ΚεφαλοσπορίνεςΝαιΝαιΝαι
Τριμεθοπρίμη/Σουλφαμεθοξαζόλη (κατηγορία C)ΌχιΌχιΌχι
Φθοροκινολόνες (κατηγορία C)ΌχιΌχιΌχι
Κλινδαμυκίνη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Τετρακυκλίνες (κατηγορία D)ΌχιΌχιΌχι
Ερυθρομυκίνη, Αζιθρομυκίνη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Κλαριθρομυκίνη (κατηγορία C)ΌχιΌχιΌχι
Νιτροφουραντοϊνη (κατηγορία Β)Ναι         ΝαιΝαι (αν χρησιμοποιηθεί κοντά στον τοκετό μπορεί να προκαλέσει αιμολυτική αναιμία στο νεογνό)
Μετρονιδαζόλη (κατηγορία Β)ΌχιΝαιΝαι
Αντικαταθλιπτικά   
SSRIs, SNRIs, Bupropion, Mirtazapine, Trazodone (κατηγορία C)Μόνο μετά από συνεννόηση με τον θεράπονταΜόνο μετά από συνεννόηση με τον θεράπονταΜόνο μετά από συνεννόηση με τον θεράποντα
Παροξετίνη (κατηγορία D)ΌχιΌχιΌχι
Τρικυκλικά (κατηγορία C)Μόνο μετά από συνεννόηση με τον θεράπονταΜόνο μετά από συνεννόηση με τον θεράπονταΜόνο μετά από συνεννόηση με τον θεράποντα
Αντιϋπερτασικά   
Αναστολείς μετατρεπτικού ενζύμου αγγειοτενσίνης (εναλαπρίλη, λισινοπρίλη, ραμιπρίλη, περινδοπρίλη, κιναπρίλη, φοσινοπρίλη,τρανδολαπρίλη) (κατηγορία D)ΌχιΌχιΌχι
Αναστολείς διαύλων ασβεστίου (αμλοδιπίνη, βαρνιδιπίνη,  φελοδιπίνη, μανιδιπίνη, λεκαρνιδιπίνη) (κατηγορία C)ΌχιΌχιΌχι
Αποκλειστές β υποδοχέων (κατηγορία C)ΌχιΌχιΌχι
Ινδαπαμίδη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Υδροχλωροθειαζίδη (κατηγορία Β)Μόνο σε συνεννόηση με τον θεράπονταΜόνο σε συνεννόηση με τον θεράπονταΜόνο σε συνεννόηση με τον θεράποντα
Μέθυλ-ντόπα (κατηγορία C): Το φάρμακο εκλογήςΝαιΝαιΝαι
Φουροσεμίδη (κατηγορία C)Μόνο αν τα πιθανά οφέλη υπερτερούν των κινδύνωνΜόνο αν τα πιθανά οφέλη υπερτερούν των κινδύνωνΜόνο αν τα πιθανά οφέλη υπερτερούν των κινδύνων
Σπειρονολακτόνη (κατηγορία C)Μόνο αν τα πιθανά οφέλη υπερτερούν των κινδύνωνΜόνο αν τα πιθανά οφέλη υπερτερούν των κινδύνωνΜόνο αν τα πιθανά οφέλη υπερτερούν των κινδύνων
Αντιδιαβητικά   
Μετφορμίνη (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Σουλφονυλουρίες (κατηγορία C)ΌχιΌχιΌχι
Αναστολείς DDP4 (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Αναστολείς SGLT2 (κατηγορία C)ΌχιΌχιΌχι
Aνθρώπινη Ινσουλίνη (κατηγορία Β) Lispro Insulin (κατηγορία Β) NPH Insulin (κατηγορία Β)ΝαιΝαιΝαι
Insulin Glargine, Detemir, Apidra, Glulisine (κατηγορία C)ΌχιΌχιΌχι
Αναλγητικά   
Ασπιρίνη (κατηγορία C)ΌχιΌχιΌχι
Παρακεταμόλη (κατηγορία Β)Ναι (βλέπε κείμενο)ΝαιΝαι
Μη-στεροειδή αντιφλεγμονώδη (ιβουπροφαίνη, ναπροξένη, κτλ)(κατηγορία Β και D)ΝαιNαιΌχι

*Η ομεπραζόλη κατατάσσεται στην κατηγορία C βάσει μελετών σε ζώα κι ως εκ τούτου συνιστάται η αποφυγή της. Εντούτοις, τα μέχρι σήμερα δεδομένα από μελέτες σε ανθρώπους δείχνουν ότι είναι εξίσου ασφαλής με τους υπόλοιπους PPIs.


Εμβόλια

Μια ανασκόπηση στη χρήση φαρμακευτικών σκευασμάτων στην εγκυμοσύνη δεν θα μπορούσε να είναι πλήρης χωρίς την αναφορά στα εμβόλια. Έτσι, οφείλουμε να θυμόμαστε πως:

  • Όλα τα ζωντανά εμβόλια αντενδείκνυνται στην εγκυμοσύνη. Τέτοια είναι το εμβόλιο ιλαράς-παρωτίτιδας-ερυθράς, και το εμβόλιο της ανεμευλογιάς.
  • Το εμβόλιο κατά του HPV δεν συνιστάται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης.
  • To συζευγμένο εμβόλιο κατά του πνευμονιόκοκκου (PCV13) αντενδείκνυται.
  • Τα εμβόλια για τις ηπατίτιδες Α και Β, και για τους μηνιγγιτιδόκοκκους Α,C,W,Y και B μπορούν να γίνουν αν υπάρχει λόγος (π.χ., κίνδυνος έκθεσης).
  • Το εμβόλιο της εποχικής γρίπης και του τετάνου-διφθερίτιδας-κοκκύτη όχι μόνο επιτρέπονται, αλλά συνιστώνται: το πρώτο σε οποιοδήποτε φάση της εγκυμοσύνης και το δεύτερο στο τρίτο τρίμηνο, μεταξύ 28ης και 36ης εβδομάδας.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

  1. Ayad M, Costantine M. Epidemiology of medications use in pregnancy. Seminars in Perinatology. 2015;39(7):508-511.
  2. Lupattelli A, Spigset O, Twigg M, Zagorodnikova K, Mardby A, Moretti M et al. Medication use in pregnancy: a cross-sectional, multinational web-based study. BMJ Open. 2014;4(2):e004365.
  3. Chambers C. Over-the-counter medications: Risk and safety in pregnancy. Seminars in Perinatology. 2015;39(7):541-544.
  4. Toda K. Is acetaminophen safe in pregnancy?. Scandinavian Journal of Pain. 2017;.
  5. Ystrom E, Gustavson K, Brandlistuen R, Knudsen G, Magnus P, Susser E et al. Prenatal Exposure to Acetaminophen and Risk of ADHD. Pediatrics. 2017;140(5):e20163840.
  6. Bornehag C, Reichenberg A, Hallerback M, Wikstrom S, Koch H, Jonsson B et al. Prenatal exposure to acetaminophen and children’s language development at 30 months. European Psychiatry. 2018;.

Μοιραστείτε τη γνώση!