Η Φαρμακευτική Πληροφόρηση (Medicines Information ΜΙ) αποτελεί μια από τις διαφορετικές  εξειδικεύσεις που μπορεί να ακολουθήσει ένας φαρμακοποιός. Ως οργανωμένη υπηρεσία, έχει την έδρα της στο νοσοκομείο, απευθύνεται κυρίως σε επαγγελματίες υγείας και στελεχώνεται από φαρμακοποιούς, τεχνικούς φαρμάκων και διοικητικό προσωπικό με κύριες αρμοδιότητες τις εξής:

• Απαντήσεις σε φαρμακευτικά ερωτήματα
• Προετοιμασία και δημοσίευση ενημερωτικών δελτίων, (τοπικών) κατευθυντήριων οδηγιών, πληροφοριακών σημειωμάτων για ασθενείς.
• Εκπαίδευση και επιμόρφωση φαρμακοποιών και επαγγελματιών υγείας σχετικά με τα φάρμακα.
• Έλεγχος ποιότητας της Φαρμακευτικής Πληροφόρησης, αλλά και άλλων υπηρεσιών που εμπλέκονται στην παραγωγή ενημερωτικού υλικού, κατευθυντήριων οδηγιών και φυλλαδίων.
• Σχεδιασμός, αναδιαμόρφωση και διατήρηση της υπηρεσίας Φαρμακευτικής Ενημέρωσης, με βάση τις εκάστοτε ανάγκες πληροφοριών σχετικών με τα φάρμακα.
• Διοικητικές/ τεχνικές διαδικασίες όπως αρχειοθέτηση, ενημέρωση πηγών, επιμέλεια κειμένων.
• Ελεγχόμενη είσοδος νέων φαρμάκων στο τοπικό συνταγολόγιο. Μία από τις σημαντικές αρμοδιότητες του ΜΙ φαρμακοποιού είναι η κριτική αξιολόγηση των μελετών για ένα καινούριο φάρμακο και η σχετική ενημέρωση της επιτροπής του νοσοκομείου ώστε να αποφασιστεί η πιθανή θέση του νέου φαρμάκου στη θεραπεία ασθενών. Επίσης, ο φαρμακοποιός ενημερώνει την επιτροπή σχετικά με φάρμακα που βρίσκονται σε διαδικασία εισόδου στην αγορά (horizon scanning) ή που έχουν προσφάτως κυκλοφορήσει.

Η Υπηρεσία είναι πολύ σημαντική για την υποστήριξη της καθημερινής πρακτικής των φαρμακοποιών και των άλλων επαγγελματιών υγείας, καθώς το προσωπικό πρώτης γραμμής δε διαθέτει πάντοτε το χρόνο και την εξειδίκευση για την αναζήτηση και αξιολόγηση πληροφοριών σχετικών με τα φάρμακα.

Απαντήσεις σε Φαρμακευτικά Ερωτήματα

Από τις παραπάνω επτά, η κεντρική αρμοδιότητα της Υπηρεσίας Φαρμακευτικής Πληροφόρησης είναι η απάντηση σε ερωτήματα σχετικά με την αγωγή των ασθενών. Αυτά μπορεί να αφορούν:

• Χορήγηση/ δοσολογία, συνήθως για μη συνηθισμένες περιστάσεις π.χ. σε νεφρική ανεπάρκεια, σε παιδιατρικούς ασθενείς.
• Ανεπιθύμητες ενέργειες
• Διαθεσιμότητα/ Προμήθεια (Ποιος παράγει το Χ φάρμακο; Από που μπορώ να προμηθευτώ το Ψ σκεύασμα; Κυκλοφορεί το Ω στη χώρα;)
• Επιλογή θεραπείας. Αφορούν επιλογή φαρμάκου σε συγκεριμένη νόσο ή σε συγκεκριμένο ασθενή. Εδώ περιλαμβάνονται επίσης ερωτήσεις για αντενδείξεις και χρήση υπό προϋποθέσεις.
• Χρήση φαρμάκων στην εγκυμοσύνη (* Στη Μεγάλη Βρετανία, υπάρχει regional εξειδικευμένο κέντρο ΜΙ για την εγκυμοσύνη και τη γαλουχία).
• Φάρμακα στο μητρικό γάλα
• Ταυτοποίηση. Αφορούν αναγνώριση φαρμάκων που κυκλοφορούν σε άλλες χώρες ή βρίσκονται σε κλινικές δοκιμές, όπως και ταυτοποίηση δισκίων.
• Φαρμακοχημικά/ φαρμακευτικά. Εδώ περιλαμβάνονται όλες οι ερωτήσεις σχετικά με τη συμβατότητα (και την ασυμβατότητα ενδοφλέβιων μορφών) και τη σταθερότητα, παρασκευή, τον έλεγχο ποιότητας, τη μορφοποίηση, τα έκδοχα και τις φυσικοχημικές ιδιότητες.
• Φαρμακολογία/ Φαρμακοκινητική. Σε αυτήν την κατηγορία υπάγονται ερωτήσεις για την παρακολούθηση επιπέδων (Therapeutic Drug Monitoring TDM), το προφίλ απέκκρισης, το μηχανισμό δράσης και το μηχανισμό των ανεπιθύμητων ενεργειών.
• Τοξικότητα, συνήθως τοξικολογικά δεδομένα οξείας και χρόνιας τοξικότητας.
• Εναλλακτικές θεραπείες. Ερωτήματα για την ταυτοποίηση, ασφάλεια, αποτελεσματικότητα και αλληλεπιδράσεις με τα κλασικά φάρμακα.
• Κατάχρηση ουσιών. Τα συχνότερα ερωτήματα αφορούν την ταυτοποίηση, ασφάλεια και τις αλληλεπιδράσεις των καταχρώμενων ουσιών.
• Θέματα νομικής φύσεως, όπως συνταγογράφηση.
• Λοιπά, οτιδήποτε δηλαδή δεν υπάγεται στις παραπάνω κατηγορίες.

Είναι σαφής επομένως η ποικιλία των ερωτημάτων που μπορεί να λάβει ένα κέντρο ΜΙ. Οι φαρμακοποιοί πριν αναλάβουν πλήρως τις αρμοδιότητές τους εκπαιδεύονται στη λήψη, διερεύνηση, επεξεργασία και απάντηση ερωτημάτων και αξιολογούνται έναντι κριτηρίων για την επάρκειά τους. Βασικές αρχές της κλινικής φαρμακευτικής εφαρμόζονται και εδώ, ειδικά στην περίπτωση που το ερώτημα αφορά ένα συγκεκριμένο ασθενή. Απαιτείται κλινική γνώση και εμπειρία καθώς και ικανότητα κριτικής αξιολόγησης της βιβλιογραφίας.

Μια σημαντική δεξιότητα που πρέπει να διαθέτει ο φαρμακοποιός που καλείται να διαχειριστεί το ερώτημα είναι η συλλογή όλων των απαραίτητων πληροφοριών σχετικά με την εκάστοτε περίπτωση. Αναλόγως των διερευνητικών ικανοτήτων του φαρμακοποιού, ένα φαινομενικά απλό ερώτημα μπορεί να αποδειχθεί πολύ πιο περίπλοκο από όσο θεωρείται αρχικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση όπου κάποιος ρώτησε ποια είναι η δόση της αμιτριπτυλίνης για την αγωγή της κατάθλιψης. Είναι ένα απλό ερώτημα που μπορεί να απαντηθεί χρησιμοποιώντας το συνταγολόγιο, δίνοντας μόνο το νούμερο.  Η διερεύνηση ωστόσο έδειξε ότι επρόκειτο για ηλικιωμένο ασθενή με καρδιακό επεισόδιο πριν δυο μήνες, πράγμα που άλλαξε την απάντηση σε σύσταση αποφυγής τρικυκλικού αντικαταθλιπτικού και τη χρήση άλλου φαρμάκου. (Οι απαραίτητες ερωτήσεις ήταν: Πρόκειται για συγκεκριμένο ασθενή; Ποιο το φύλο και η ηλικία του; Είναι πρώτο επεισόδιο κατάθλιψης; Έχει ξαναπάρει το συγκεκριμένο φάρμακο; Ποιο είναι το ιατρικό ιστορικό; Έχει κάποια αλλεργία; Γιατί επιλέχθηκε η αμιτριπτυλίνη υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος λόγος; Τι άλλα φάρμακα παίρνει;)

Βαθμός Περιπλοκότητας Ερωτήματος

Φυσικά, όλες οι ερωτήσεις δεν είναι το ίδιο σύνθετες ούτε απαιτούν τον ίδιο βαθμό έρευνας και εμπειρίας ώστε να απαντηθούν πλήρως. Ανάλογα λοιπόν με την περιπλοκότητα, κατατάσσονται σε τρία επίπεδα. Ο χρόνος που απαιτήθηκε για την απάντηση δεν επηρεάζει την κατάταξη, ούτε η μέθοδος επικοινωνίας (μέσω τηλεφώνου ή γραπτώς π.χ.) και προφανώς δεν είναι απόλυτα αντικειμενική η αξιολόγηση του επιπέδου κανένα σύστημα κατάταξης δεν μπορεί να εξαλείψει την υποκειμενικότητα στη συγκεκριμένη περίπτωση.

Περιγραφή Επιπέδων

• Ερωτήσεις για πληροφορίες τις οποίες οποιοσδήποτε φαρμακοποιός ή πιστοποιημένος τεχνικός φαρμάκων αναμένεται να μπορεί να απαντήσει χρησιμοποιώντας άμεσα διαθέσιμες πηγές.
• Ερωτήσεις που απαντώνται με τη χρήση μόνο του συνταγολογίου, κατευθυντήριων οδηγιών ή ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων.
• Πληροφορίες από τις παραπάνω πηγές που μεταφέρονται στον ερωτώντα χωρίς περαιτέρω επεξήγηση.
• Ερωτήσεις για τυπική δοσολογία και/ή οδηγίες χορήγησης για αδειοδοτημένα ή συχνά χρησιμοποιούμενα μη αδειοδοτημένα φάρμακα.
• Βασικές πληροφορίες για ευρέως γνωστές και τεκμηριωμένες ανεπιθύμητες ενέργειες.
• Ταυτοποίηση φαρμάκων ξένης χώρας.
• Ταυτοποίηση δισκίων (χρησιμοποιώντας κάποιο πρόγραμμα π.χ. TICTAC).
• Ανεύρεση ενός άρθρου στο Medline, έχοντας κάποια στοιχεία π.χ. έτος δημοσίευσης και περιοδικό.
• Αιτήσεις επικοινωνίας με φαρμακευτική εταιρία για βασικές πληροφορίες σχετικά με τη διαθεσιμότητα και τα περιεχόμενα έκδοχα.

Επίπεδο 1: Απλά ερωτήματα ή δεδομένα

• Ερωτήσεις για πληροφορίες τις οποίες οποιοσδήποτε φαρμακοποιός ή πιστοποιημένος τεχνικός φαρμάκων αναμένεται να μπορεί να απαντήσει χρησιμοποιώντας άμεσα διαθέσιμες πηγές.
• Ερωτήσεις που απαντώνται με τη χρήση μόνο του συνταγολογίου, κατευθυντήριων οδηγιών ή ηλεκτρονικών βάσεων δεδομένων.
• Πληροφορίες από τις παραπάνω πηγές που μεταφέρονται στον ερωτώντα χωρίς περαιτέρω επεξήγηση.
• Ερωτήσεις για τυπική δοσολογία και/ή οδηγίες χορήγησης για αδειοδοτημένα ή συχνά χρησιμοποιούμενα μη αδειοδοτημένα φάρμακα.
• Βασικές πληροφορίες για ευρέως γνωστές και τεκμηριωμένες ανεπιθύμητες ενέργειες.
• Ταυτοποίηση φαρμάκων ξένης χώρας.
• Ταυτοποίηση δισκίων (χρησιμοποιώντας κάποιο πρόγραμμα π.χ. TICTAC).
• Ανεύρεση ενός άρθρου στο Medline, έχοντας κάποια στοιχεία π.χ. έτος δημοσίευσης και περιοδικό.
• Αιτήσεις επικοινωνίας με φαρμακευτική εταιρία για βασικές πληροφορίες σχετικά με τη διαθεσιμότητα και τα περιεχόμενα έκδοχα.

Επίπεδο 2: Περίπλοκα ερωτήματα πολλαπλές πηγές

• Ερωτήματα που απαιτούν τη χρήση πιο εξειδικευμένων πηγών και/ ή τη χρήση πολλαπλών πηγών.
• Ερωτήματα όπου απαιτείται η χρήση και εφαρμογή ικανοτήτων Φαρμακευτικής Πληροφόρησης, αλλά οι πηγές προφέρουν μια σαφή απάντηση ή τρόπο διαχείρισης της περίπτωσης.
• Δοσολογία για μη αδειοδοτημένες ενδείξεις.
• Συμβατότητα ενδοφλέβιων φαρμάκων που δεν αναφέρεται στις συνήθεις πηγές.
•  Προσαρμογή δόσεων συχνά χρησιμοποιούμενων φαρμάκων σε οργανική ανεπάρκεια.
• Πληροφορίες για case reports μια ανεπιθύμητης ενέργειας.
• Ασφάλεια φαρμάκων στην εγκυμοσύνη/ γαλουχία όπου δημοσιευμένες αναφορές δίνουν σαφείς οδηγίες.

Επίπεδο 3: Περίπλοκα ερωτήματα κλινική και επαγγελματική κρίση

• Ερωτήματα όπου η απάντηση εξαρτάται από τις γνώσεις, την εμπειρία και τις ικανότητες του ΜΙ επαγγελματία.
• Απαιτείται η εφαρμογή κεντρικών αρχών της θεραπευτικής, διαχείρισης ρίσκου και αξιολόγησης της βιβλογραφίας.
• Σύνθετα ερωτήματα για ασθενείςμε ασυνήθεις συννοσηρότητες ή συνδυασμούς φαρμάκων.
• Αναγνώριση του πιο πιθανού αιτίου μιας ανεπιθύμητης ενέργειας και οδηγίες για τη διαχείρισή της.
• Παροχή συμβουλής για κατάλληλο θεραπευτικό πλάνο όταν οι τυπικές επιλογές απέτυχαν και η βιβλιογραφία είναι αντικρουόμενη.
• Αξιολόγηση της ασφαλέστερης και πιο αποτελεσματικής θεραπείας όταν υπάρχουν πολλές αντενδείξεις ή κίνδυνοι.
•  Υπολογισμός δοσολογίας φαρμάκων με τη χρήση βασικών αρχών φαρμακοκινητικής ή TDM.
• Αξιολόγηση της καταλληλότητας ενός νέου/ πειραματικού φαρμάκου για έναν ασθενή χρησιμοποιώντας δημοσιευμένα δεδομένα.
• Παροχή συμβουλής για την ανάμιξη ενέσιμων φαρμάκων όταν η ανάμιξη είναι αναπόφευκτη και δεν υπάρχουν άμεσα δημοσιευμένα δεδομένα συμβατότητας.

Οι πηγές που είναι διαθέσιμες και χρησιμοποιούνται από την Υπηρεσία Φαρμακευτικής Πληροφόρησης είναι πάρα πολλές και φυσικά, ανάλογες με το είδος των ερωτημάτων και την εξειδίκευση της υπηρεσίας. Ενδεικτικά, η Περίληψη Χαρακτηριστικών Προϊόντος, το Συνταγολόγιο, οι Κατευθυντήριες Οδηγίες, Martindale: The Complete Drug Reference, Medusa, Micromedex, βιβλιογραφικές βάσεις (Medline, Embase), AHFS Drug Information, TICTAC, The Newt Guidelines, Iowa Drug Information Service είναι μερικές από τις χρησιμοποιούμενες πηγές.

Το έναυσμα για αυτή τη σύντομη αναφορά στην Υπηρεσία της Φαρμακευτικής Πληροφόρησης μου δόθηκε από το πλέον διαδεδομένο φαινόμενο των ερωτοαπαντήσεων για κλινικά περιστατικά μεταξύ συναδέλφων στις διάφορες διαδικτυακές ομάδες, καθώς και από το ακόμα πιο συνηθισμένο φαινόμενο απλών πολιτών να θέτουν ιατρικά και φαρμακευτικά ερωτήματα συγκεκριμένων περιπτώσεων σε ομάδες των social media. Ο σκοπός της αναφοράς είναι να φανεί κατά το δυνατόν ότι πρώτον, οι ερωτήσεις κλινικής/ ιατρικής/ φαρμακευτικής φύσεως απαιτούν τουλάχιστον ενός βαθμού αξιοπιστία και εμπειρία για να απαντηθούν. Η χρήση πιστοποιημένων επιστημονικών πηγών είναι μονόδρομος στην αναζήτηση απαντήσεων, γι’αυτό ο συγγενής ή ο φίλος που κάποια στιγμή πήρε κάτι και τον γιάτρεψε δεν μπορεί να αποτελεί πηγή ενημέρωσης, όπως επίσης ένας μη επαγγελματίας υγείας που ένωσε τις κουκίδες στο μυαλό του και συμπέρανε ότι χρόνια έρευνας και πειραματισμού είναι μια συνομωσία για να αρρωστήσουμε όλοι, είναι αστείος. Ο καταλληλότερος και μοναδικός τρόπος που θα πρέπει να ζητάει κανείς εξατομικευμένες (όχι γενικές) πληροφορίες είναι ο γιατρός, ο φαρμακοποιός, ο νοσηλευτής και όποιος άλλος πιστοποιημένος επαγγελματίας υγείας τον φροντίζει.

Δεύτερον, οι συνάδελφοι επαγγελματίες υγείας (κι εδώ αναφέρομαι στους φαρμακοποιούς αποκλειστικά) οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι η επίκληση στη «συλλογική γνώση» των διαδικτυακών ομάδων ενέχει σημαντικό ρίσκο ρίσκο, διότι το ερώτημα μπορεί να μην είναι εκφρασμένο σωστά και γιατί η διερεύνησή του δεν είναι πλήρης ή έστω επαρκής ούτε από αυτόν που το θέτει ούτε από αυτόν που το απαντάει.  Άλλωστε, δεν υπάρχουν πολλοί εκπαιδευμένοι ΜΙ φαρμακοποιοί μεταξύ μας.  Όντας μια εξειδίκευση που αποτελεί εργασία πλήρους απασχόλησης, οφείλουμε επίσης να αποδεχθούμε ότι μια τέτοια υπηρεσία δεν μπορεί να είναι δωρεάν. Η εκπαίδευση, η πρόσβαση σε πηγές και η κατανάλωση χρόνου κοστίζουν. Ίσως η λύση να είναι η δημιουργία παρόμοιων κέντρων Φαρμακευτικής Πληροφόρησης και στη χώρα μας, που θα καλύψουν επισήμως αυτή την ανάγκη. Αλλά αυτό είναι θέμα ενός άλλου άρθρου.

Μοιραστείτε τη γνώση!