Ομολογώ ότι δεν είχα αρκετή υπομονή για να περιμένω πότε θα αναγνωριστεί η ειδικότητα του κλινικού φαρμακοποιού στην Ελλάδα. Επίσης, ήμουν περίεργη να δω πώς είναι να δουλεύεις ως τέτοιος στο πολυδιαφημισμένο NHS. Γι’ αυτό, μια πρωΐα του Σεπτεμβρίου του ‘15, ξεκίνησα την περιπέτεια στο νησί (αυτό με τις πολλές βροχές, το φλεγματικό χιούμορ και το τσάι – πολύ τσάι).
Ήρθα σε ένα νοσοκομείο κατά βάση ψυχικής υγείας, ωστόσο, αντελήφθην νωρίς ότι ένα «Trust» προσφέρει πληθώρα υπηρεσιών, εντός νοσοκομειακών μονάδων, αλλά και στην κοινότητα (in- and outpatient services). Μεταξύ μας, είναι τόσο δαιδαλώδες το σύστημα που ακόμα και κάποιοι σε πιο διοικητικές θέσεις, δεν έχουν καταφέρει να αντιληφθούν την πολυπλοκότητα και τον αριθμό των κανονισμών.
Πάμε στο φαρμακείο τώρα. Κόσμος, πολύς κόσμος. Για μια φαρμακοποιό που δούλευε μόνη της και έπρεπε να είναι δούλα και κυρά (εντάξει, ποιητική αδεία), το να έχεις μια φαρμακευτική ομάδα, ήταν τουλάχιστον ενδιαφέρον. Η χαμηλότερη βαθμίδα είναι οι λεγόμενοι ΑΤΟs (Assistant Technical Officers) που ασχολούνται κυρίως με την παραλαβή του αποθέματος του φαρμακείου και τη διατήρηση των αποθεμάτων φαρμάκων των πτερύγων. Οι τεχνικοί φαρμάκων (Pharmacy Technicians) είναι η ραχοκοκκαλιά του dispensary, του χώρου δηλαδή που εκτελούνται οι συνταγές. Η δράση τους όμως δεν περιορίζεται στο dispensary·επισκέπτονται τις πτέρυγες, βλέπουν καρτέλες φαρμάκων, παραγγέλνουν φάρμακα, μιλούν σε ασθενείς, κάνουν το λεγόμενο medication reconciliation (τη συγκέντρωση πληροφοριών δηλαδή για τη φαρμακευτική αγωγή των ασθενών).
Εύλογα θα ρωτήσει κάποιος, αν όλα αυτά γίνονται από τους ATOs και τους τεχνικούς, τι στο καλό κάνει ο φαρμακοποιός; Τσάι και αμπελοφιλοσοφία (αν και δεν ταιριάζουν αυτά τα δυο). Όχι. Πριν προχωρήσω, όμως, θα σταθώ λίγο στη δουλειά του dispensing. Πάντως, δεν είναι «παίρνω το κουτί από το ράφι, κολλάω -αν θέλω- μια ετικέτα, σακουλίτσα, γεια σας» ή για νοσοκομείο «παίρνω από το ράφι, ρίχνω μέσα στο κιβώτιο, ελάτε να παραλάβετε» (έχω παραλείψει τον αρχικό έλεγχο της συνταγής επίτηδες, ε). Η διαδικασία ξεκινάει με την εισαγωγή της συνταγής σε ένα ηλεκτρονικό σύστημα, το οποίο παράγει ετικέτες (labels), με όλα τα στοιχεία του ασθενούς, του φαρμάκου, τις οδηγίες και ό,τι άλλο χρειάζεται για να πάρει σωστά το φάρμακο ο ασθενής. Μετά πάμε στο dispensing, την προετοιμασία της συσκευασίας με την ποσότητα του φαρμάκου που θα δωθεί στον ασθενή. Ναι, σωστά μαντέψατε, η συνταγή προβλέπει συγκεκριμένη ποσότητα και π.χ. τα δισκία διατίθενται σε συγκεκριμένο αριθμό, και όχι σε ολόκληρα κουτιά. Δεν μαντέψατε σωστά ότι έτσι γίνεται οικονομία όμως. Ακόμα και με αυτόν τον τρόπο, η σπατάλη είναι αρκετή, γιατί εμείς καλά τα διαθέτουμε, αλλά οι ασθενείς δε σημαίνει ότι τα παίρνουν με ευλάβεια (και αυτός είναι ένας μόνο λόγος σπατάλης). Το τελικό στάδιο είναι ο έλεγχος όλης της συνταγής και του φαρμάκου από την αρχή (final checking). Αν μετρήσατε, υπάρχουν τέσσερεις δικλείδες: Ο έλεγχος της συνταγής (validation) από το φαρμακοποιό, το labelling (ένας τεχνικός μπορεί να πιάσει λάθη εδώ), το dispensing (παρομοίως, εντοπίζονται προβλήματα) και το final checking. Τα στάδια δεν μπορούν να εκτελεστούν όλα από το ίδιο άτομο, ώστε να δουν τη συνταγή πολλά σετ ματιών (δεν υπάρχει κίνδυνος ματιάσματος, really).
Και πάμε στη δουλειά του φαρμακοποιού. Η χαμηλότερη βαθμίδα είναι ο band 6 και είναι αυτός που έχει μόνο το πτυχίο φαρμακευτικής. Δουλεύει στο dispensary, αλλά και στις πτέρυγες κάνοντας έλεγχο των συνταγών/ καρτελών φαρμάκων και τις περισσότερες φορές, κάνει κάποιο rotation, δηλαδή αλλάζει πτέρυγα κάθε π.χ. 6 μήνες για να αποκτήσει εμπειρία σε διαφορετικές ειδικότητες, ενώ ταυτόχρονα κάνει και το μεταπτυχιακό της κλινικής φαρμακευτικής.
Εμείς τα έξυπνα πουλιά που κάναμε το μεταπτυχιακό από την Ελλάδα, ερχόμαστε σε θέση band 7. Και πιανόμαστε από τη μύτη, διότι συνειδητοποιούμε ότι αυτό που κάναμε στην Ελλάδα – ή μάλλον καλύτερα αυτό που μας επιτρέπει το σύστημα στην Ελλάδα να κάνουμε – είναι κατά ένα μεγάλο μέρος αυτό που ονομάζουν εδώ “Medicines Management” (παραγγελίες φαρμάκων, διατήρηση στοκ, εξασφάλιση σωστής συντήρησης και όλα τα διαχειριστικά). Με τους τεχνικούς και τους ATOs να κάνουν αυτό το κομμάτι, βρες εσύ δουλειά να κάνεις στην οποία να νοιώθεις ότι το’χεις κιόλας.
Ο έλεγχος των συνταγών παραμένει μια βασική αρμοδιότητα. Εκτός από το “validation” κάθε φαρμάκου ξεχωριστά, για να ελευθερώσεις μια συνταγή προς εκτέλεση, πρέπει να έχεις κάνει συνολικό κλινικό έλεγχο. Έχεις στη διάθεσή σου τις ιατρικές σημειώσεις και τις εργαστηριακές εξετάσεις του ασθενή. Μαζί με τα skills που αποκτάς από το μεταπτυχιακό, ελέγχεις και βάζεις μια ωραιότατη υπογραφή από κάτω. Που σημαίνει ότι συμφωνείς ότι όλα είναι εντάξει με τα φάρμακα και σαν επιστήμονας κρίνεις ότι ο ασθενής μπορεί να τα πάρει. Ω ναι, η υπογραφή δεν είναι μόνο τυπική, γραφειοκρατική υποχρέωση.
Πάμε στα ωραία. MDTs (multidisciplinary teams) ή ward rounds ή αυτό που λέμε στα ελληνικά νοσοκομεία επίσκεψη. Η επίσκεψη όμως δεν είναι μόνο από έναν συγγενή – όλο το υγειονομικό σόι (γιατροί,νοσηλευτές, φαρμακοποιοί, φυσιοθεραπευτές, ψυχολόγοι, λογοθεραπευτές) προσπαθεί να δει τον ασθενή τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα. Εκεί, ως κλινικός φαρμακοποιός, απαντάς σε ερωτήματα για τη φαρμακευτική αγωγή, προτείνεις θεραπεία, συζητάς διάφορες επιλογές, μαθαίνεις πληροφορίες για τον ασθενή από άλλους συναδέλφους και αν ο ασθενής είναι παρών (μπορεί η συνάντηση των υγειονομικών να γίνει απουσία του ασθενή) μπορείς να «εξετάσεις» και τον ίδιο. Οι ερωτήσεις που καλείσαι να απαντήσεις έχουν μεγάλο εύρος: Από νομικές απαιτήσεις για τη διάθεση ορισμένων φαρμάκων (π.χ. μη αδειοδοτημένη χρήση), επιλογή ουσίας και δόσης, μέχρι διαχείριση φαρμακομορφής (π.χ. σε άτομο με δυσκολία κατάποσης που παίρνει δισκία). Ο ρόλος αυτός δε σταματάει στην επίσκεψη· μπορεί να είσαι στο γραφείο σου και ο γιατρός να χρειαστεί τις υπηρεσίες σου, οπότε σου χαλάει και την απόλαυση του απογευματινού tea. Και επειδή ξέρω το αγκάθι που υπάρχει εδώ, ναι, ο γιατρός περιμένει τη συμβουλή σου. Παίρνει τηλέφωνο, στέλνει email και ζητάει να μιλήσει με φαρμακοποιό, γιατί ξέρει ότι μιλάει σε ειδικό επί των φαρμάκων. Πέρα από τον αναστεναγμό που μπορεί να σας προκάλεσε αυτή η πρόταση, αναλογιστείτε και το βάρος της ευθύνης όμως, ε;
Άλλες αρμοδιότητες είναι η επίλυση αποριών των τεχνικών, η οργάνωση εκπαιδευτικών παρουσιάσεων για τους τεχνικούς, αλλά και άλλους υγειονομικούς, η συμμετοχή σε επιτροπές του νοσοκομείου (κάτι είπα για το δαιδαλώδες του NHS παραπάνω, αντικατοπτρίζεται ξεκάθαρα στον αριθμό των επιτροπών) και η διεξαγωγή audits (έλεγχος δηλαδή μιας διαδικασίας εκ των υστέρων).
Πάμε σε ένα άλλο ωραίο. Συνάδελφοι φαρμακοποιοί. Δεν ξέρω αν ήμουν τυχερή, αλλά έχω γνωρίσει πολύ αξιόλογους συναδέλφους. Φαρμακοποιοί μέχρι το κόκκαλο, θησαυροί γνώσης, με ανοιχτή κουλτούρα που μοιράζονται τη γνώση και την εμπειρία τους. Αν υπάρχει κάτι που απολαμβάνω ως nerd φαρμακοποιός, είναι η συζήτηση για ένα περιστατικό, για ένα φάρμακο μέχρι τελικής λεπτομέρειας. Και εδώ είναι στην ημερήσια διάταξη. Κάνουν τη δουλειά τους με λεπτομέρεια, με πάθος. Γι’ αυτό, όταν βρίσκεστε με συναδέλφους, να μοιράζεστε γνώσεις, εμπειρίες, περιστατικά, κάντε ένα καλό για τους nerds που κρύβετε μέσα σας. Μην μένετε αποκομμένοι στον πάγκο ή στο (συνήθως) νοσοκομειακό υπόγειο.
Όσο για τα εργαλεία που έχει ένας φαρμακοποιός στη διάθεσή του, θα αραδιάσω επιδεικτικά μερικά για να ζηλέψετε: Μια βιβλιοθήκη στο φαρμακείο και μια στα κεντρικά γραφεία του Trust, πρόσβαση στις μεγάλες databases (EMBASE, MEDLINE, PsychInfo κ.ά.), εργαλεία όπως το DynaMed, Medicines Complete με συνδρομές σε Stockley’s, Administration via Enteral Tubes, το Palliative Drugs Formulary και το Newt Guidelines (για διαχείριση φαρμακομορφών σε αδυναμία κατάποσης και παρουσία εντερικών σωλήνων). Επιπρόσθετα, υπάρχει ένα δίκτυο κέντρων Medicines Information, όπου μπορεί κάποιος να απευθυνθεί για πιο περίπλοκα ερωτήματα, όταν δεν μπορεί να απαντήσει με βάση τις πηγές που διαθέτει. Η συνεργασία των ιατρικών τμημάτων των εταιρειών είναι δεδομένη – τα email στο τμήμα ιατρικής ενημέρωσης είναι συνηθισμένη πρακτική. Με λίγα λόγια, η υποστήριξη που έχει ο φαρμακοποιός στην καθημερινή του πρακτική είναι σημαντική.
Είναι όλα τέλεια; Όχι. Παντού υπάρχουν προβλήματα. Θα συναντήσεις το μη συνεργάσιμο γιατρό, την κακή συνεννόηση, το κακό σύστημα, την ανάγκη να κάνεις κάτι που δεν οφείλεις να κάνεις. Τα στάνταρ που τηρούνται όμως, όσες ατέλειες κι αν έχει το σύστημα, τηρούνται. Από όλους. Υπάρχει στάνταρ στην επικοινωνία, στην εκτέλεση, στους ρόλους.
Από την αρχή του ταξιδιού που ξεκίνησε με την εγγραφή στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα της κλινικής φαρμακευτικής του Queen’s University of Belfast, απέκτησα μια οπτική που λαχταρούσα από τα προπτυχιακά μου χρόνια. Θα μπορούσα να πω ότι όλα αυτά που άκουγα για την Αγγλία ως ένα βαθμό επιβεβαιώθηκαν και μπορώ να πω με σιγουριά ότι ναι, υπάρχει διαφορετικό επίπεδο στην άσκηση του επαγγέλματος. Όσοι πιστοί προσέλθετε and see for yourself!