Η Φαρμακευτική Φροντίδα ως διακριτός πυλώνας περίθαλψης

Κάποιες φορές στα άρθρα μας, ακολουθείτε συνδέσμους που σας οδηγούν σε ιστοσελίδες που δεν μας ανήκουν. Οι σύνδεσμοι αυτοί επισημαίνονται με ένα βέλος στα δεξιά του συνδέσμου.
Παρότι καταβάλλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να περιλαμβάνουμε στο περιεχόμενό μας μόνο συνδέσμους που οδηγούν σε ιστοσελίδες υψηλής ποιότητας, δεν έχουμε καμία ευθύνη για το περιεχόμενο ή τη διαθεσιμότητα ιστοσελίδων που ανήκουν σε τρίτους.
Επιπλέον, έχετε υπόψη σας ότι οι πολιτικές ασφάλειας και ιδιωτικότητας σε αυτές τις ιστοσελίδες πιθανόν να είναι διαφορετικές από αυτές του Κλινικού Φαρμακοποιού, συνεπώς φροντίστε να τις διαβάσετε προσεκτικά.
Για ερωτήματα και ανησυχίες σχετικά με το περιεχόμενο των συνδεδεμένων ιστοσελίδων, παρακαλούμε να απευθύνεστε στους διαχειριστές αυτών.

Πηγή: Development of Pharmaceutical Care Practice in the United States, Linda M. Strand, Pharm.D., Ph.D., D.Sc.(Hon.), Peters Institute of Pharmaceutical Care College of Pharmacy, University of Minnesota

Το όνομα της Linda Strand έχει ήδη αναφερθεί αρκετές φορές στα άρθρα μου και το πιθανότερο είναι να συνεχίσει να συμβαίνει αυτό και στο μέλλον. Ο λόγος είναι απλός: Η κυρία Strand θεωρείται ο άνθρωπος που, μαζί με τον Charles Hepler,  θεμελίωσε τον όρο “Φαρμακευτική Φροντίδα” (Pharmaceutical Care), με την εργασία “Opportunities and responsibilities in pharmaceutical care”1 το 1990. Έκτοτε, τόσο ο ορισμός όσο και η έννοια της φαρμακευτικής φροντίδας υιοθετήθηκαν από πολλά συστήματα υγείας σε όλο τον κόσμο και εξελίχθηκαν σε αναπόσπαστα τμήματα της περίθαλψης, αξιοποιώντας πλέον τον φαρμακοποιό ως πάροχο υπηρεσιών υγείας και όχι ως απλό διεκπεραιωτή συνταγών ή αποθηκάριο, τόσο στο νοσοκομείο όσο και στο φαρμακείο, αλλού σε μικρότερο και αλλού σε μεγαλύτερο βαθμό. Έχουμε δει τον ορισμό της φαρμακευτικής φροντίδας στο πρόσφατο παρελθόν και δεν χρειάζεται να τον επαναλάβουμε. Οι υλοποιήσεις της φιλοσοφίας αυτής, η οποία θέτει τον ασθενή στο επίκεντρο (patient-centered care) και μετατοπίζει το γνωστικό αντικείμενο της Φαρμακευτικής από την Χημεία του φαρμάκου στα αποτελέσματα του στον ασθενή και στο πώς εκείνος θα λάβει το μεγαλύτερο δυνατό όφελος, με τις λιγότερες δυνατές παρενέργειες, στο χαμηλότερο δυνατό κόστος για το σύστημα, θα αποτελέσουν το αντικείμενο συζήτησης αυτής της ανάρτησης.

ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ Η.Π.Α.

Η εξάπλωση της φιλοσοφίας της φαρμακευτικής φροντίδας στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής υπήρξε ραγδαία. Η Strand πρωτοστάτησε σε αυτό, μέσα από τη δουλειά της στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα τη δεκαετία του ’90, όπου όχι μόνο ανέπτυξε τα εργαλεία για την εφαρμογή της νέας έννοιας στην πράξη, αλλά βελτίωσε τον δικό της αρχικό ορισμό, συμπληρώνοντας ένα πολύ σημαντικό στοιχείο: αυτό της ευθύνης. Έτσι, η φαρμακευτική φροντίδα ορίζεται πλέον ως η πρακτική εκείνη στην οποία ο επαγγελματίας υγείας αναλαμβάνει την πλήρη ευθύνη για τις ανάγκες του ασθενούς που έχουν σχέση με τα φάρμακα και είναι υπόλογος για την ικανοποίηση των αναγκών αυτών. Αυτός ο επαγγελματίας είναι ο φαρμακοποιός. Στον δρόμο που ακολούθησε η Strand, η Φαρμακευτική Φροντίδα αποτελεί ξεχωριστό πυλώνα της περίθαλψης, έχει τα δικά της εργαλεία διαχείρισης και επιτρέπει στον φαρμακοποιό που την ασκεί να αναπτύσσει το δικό του πελατολόγιο -χωρίς να τον περιορίζει σε περιφερειακό ρόλο-δορυφόρο άλλων συναφών επαγγελμάτων- και να αμείβεται για αυτή του την εργασία. Υπάρχει συνεργασία με τους υπόλοιπους επαγγελματίες υγείας που φροντίζουν έναν συγκεκριμένο ασθενή αλλά δεν είναι προαπαιτούμενη. Το παρακάτω σχήμα οριοθετεί τη φαρμακευτική φροντίδα σε σχέση με την ιατρική και τη νοσηλευτική:

Πηγή: Development of Pharmaceutical Care Practice in the United States, Linda M. Strand, Pharm.D., Ph.D., D.Sc.(Hon.), Peters Institute of Pharmaceutical Care College of Pharmacy, University of Minnesota

Η ιατρική φροντίδα εστιάζει στη διάγνωση και τη θεραπεία της ασθένειας, χρησιμοποιεί κυρίως την παθοφυσιολογία για να το επιτύχει αυτό και η ευθύνη της στη διεργασία της χρήσης των φαρμάκων είναι η συνταγογράφηση. Η νοσηλευτική εστιάζει στην παροχή ολιστικής φροντίδας στον ασθενή, χρησιμοποιεί βιολογικές, ψυχοκοινωνικές ή πνευματικές ανθρώπινες αντιδράσεις και η ευθύνη της στη διεργασία χρήσης των φαρμάκων είναι η χορήγησή τους. Η φαρμακευτική φροντίδα, εστιάζει στην αναγνώριση και αντιμετώπιση των φαρμακευτικών αναγκών του ασθενή, χρησιμοποιεί τη φαρμακοθεραπεία για να το επιτύχει και η ευθύνη της στη διεργασία χρήσης των φαρμάκων είναι η αναγνώριση, πρόληψη και επίλυση των προβλημάτων που σχετίζονται με τα φάρμακα.

Τα παραπάνω εφαρμόστηκαν στην πράξη σε κοινοτικά φαρμακεία της Μινεσότα για περίοδο τριών ετών και τα αποτελέσματα υπήρξαν εντυπωσιακά.  Τα συμπεράσματα παρουσιάστηκαν από τους Strand, Morley & Cipolle στο βιβλίο “Pharmaceutical Care Practice: The Clinician’s Guide” που αποτελεί τον πρώτο ολοκληρωμένο οδηγό για τη νέα πρακτική. Παράλληλα, η φαρμακευτική φροντίδα άρχισε να εφαρμόζεται εντατικά σε πολλές περιοχές της χώρας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το κλειστό σύστημα Fairview της Μινεσότα, με επίσης εντυπωσιακά αποτελέσματα2. H πρακτική είναι πια γνωστή ως “Medication Therapy Management” στις Η.Π.Α., αποτελεί μέρος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης των φαρμακοποιών στα Πανεπιστήμια και αποζημιώνεται από το Medicare με τους ίδιους όρους που αποζημιώνονται και οι ιατρικές πράξεις.

ΚΑΙ Ο ΥΠΟΛΟΙΠΟΣ ΚΟΣΜΟΣ;

Σχεδόν αμέσως μετά την κοινοποίηση των αποτελεσμάτων του “πειράματος της Μινεσότα”, ο φαρμακευτικός κόσμος της Μ. Βρετανίας έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον, όπως φανερώνει και το Editorial του επιστημονικού περιοδικού “The Pharmaceutical Journal” με ημερομηνία δημοσίευσης 28 Ιουνίου 1997. (Πηγή: www.vision4pharmacy.gr) Άλλωστε, σε μια χώρα όπου η Κλινική Φαρμακευτική είναι πραγματικότητα εδώ και πολλά χρόνια και η εικόνα του φαρμακοποιού που παρέχει υπηρεσίες στον ασθενή “παρά τη κλίνη” στα νοσοκομεία αποτελεί μέρος της κουλτούρας του ιατρικού κόσμου, δεν θα μπορούσε να έχει γίνει διαφορετικά:

Αριθμός φαρμακοποιών ανά 100 κλίνες. Πηγή: EAHP Survey 2010
Ποσοστό νοσοκομειακών φαρμακείων που είτε πραγματοποιούν καθημερινές επισκέψεις στους θαλάμους είτε αφιερώνουν το 50% του χρόνου τους σε αυτό. Πηγή: EAHP Survey 2010

Η φαρμακευτική φροντίδα προσφέρεται από τα βρετανικά κοινοτικά φαρμακεία μέσω μιας διαδικασίας που ονομάζεται “Medicines Use Review” (MUR), είναι δωρεάν για τον ασθενή και αποζημιώνεται από το βρετανικό ΕΣΥ (NHS) με 28 λίρες τη φορά. Η διαφορά με την περίπτωση της Αμερικής είναι ότι τα MURs δεν αποτελούν ολοκληρωμένη μορφή διαχείρισης της φαρμακοθεραπείας, αλλά light εκδοχή που εστιάζει στη χρήση των φαρμάκων από τον ασθενή και στην εκπαίδευσή του ώστε να μεγιστοποιεί το όφελος που λαμβάνει από αυτή. Στο ετήσιο συνέδριο της Royal Pharmaceutical Society, στις 8/9/2013, η Linda Strand μίλησε για την ανάγκη ακόμα εντονότερης διεκδίκησης του νέου ρόλου από τους φαρμακοποιούς, που πρέπει πλέον να καθορίζουν με μεγαλύτερη σαφήνεια αυτό που προσφέρουν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η επισήμανση από πλευράς RPS ότι, αυτό που “δένει” τα χέρια των φαρμακοποιών του Η.Β. είναι η αδυναμία πρόσβασης στα πλήρη ιατρικά στοιχεία των ασθενών, κάτι που φαίνεται επίσης ότι αλλάζει. Αυτό που πρέπει να τονιστεί, είναι πως η RPS αποτελεί στρατηγικό εταίρο του NHS και τον ηγέτη της προσπάθειας βελτιστοποίησης της φαρμακοθεραπείας, μέσω της καμπάνιας “Medicines optimisation: Helping patients to make the most of medicines“.

Παράλληλα, η εμπιστοσύνη στις δυνατότητες της Φαρμακευτικής Φροντίδας για τους ασθενείς και το σύστημα υπογραμμίζονται από την περίφημη “Wilson’s review” , την έκθεση των Wilson και Barber προς την κυβέρνηση της Σκωτίας που δόθηκε στη δημοσιότητα τον περασμένο μήνα, που παρήγγειλε η ίδια η κυβέρνηση στα πλαίσια της αναθεώρησης του ρόλου των φαρμακοποιών και η οποία προτείνει περαιτέρω ενδυνάμωση των τελευταίων, με ορισμό ονομαστικά ενός φαρμακοποιού ως υπεύθυνου για την φαρμακευτική φροντίδα των πολιτών, στα πρότυπα του οικογενειακού γιατρού (GP).

Στη μακρινή Αυστραλία, η διαχείριση της φαρμακοθεραπείας αποτελεί πραγματικότητα από την αρχή της νέας χιλιετίας. Η αναζήτηση πληροφοριών είναι μεν προβληματική λόγω της απόστασης, όμως το Internet προσφέρει ικανοποιητικές λύσεις. Έτσι, λεπτομέρειες για τον τρόπο που διεξάγονται οι φαρμακευτικές ανασκοπήσεις καθώς και πληροφορίες για τους κωδικούς αποζημίωσης της πρακτικής αυτής από το ασφαλιστικό σύστημα, βρίσκουμε στο τεύχος 7 με ημερομηνία έκδοσης “Φεβρουάριο 2000” του Prescribing Practice Review, ενός newsletter της “Εθνικής Υπηρεσίας Συνταγογράφησης” που, αν και απευθύνεται σε GPs, ενθαρρύνει τη διεξαγωγή των reviews σε συνεργασία με κοινοτικούς ή κλινικούς φαρμακοποιούς. Επιπρόσθετα, ειδικά πιστοποιημένοι φαρμακοποιοί μπορούν να προσφέρουν φαρμακευτικές ανασκοπήσεις στους ασθενείς οίκων ευγηρίας.

Στη Νέα Ζηλανδία, η διεξαγωγή κλινικών φαρμακευτικών ανασκοπήσεων από φαρμακοποιούς σε συνεργασία με τους GPs μετράει τουλάχιστον 20 χρόνια. Περισσότερα στοιχεία για το είδος και την ιστορία των υπηρεσιών αυτών βρίσκουμε στην εργασία “Examining the first year of Medicines Use Review services provided by pharmacists in New Zealand: 2008”3 που δημοσιεύθηκε στο New Zealand Medical Journal, με σκοπό να εξετάσει τα αποτελέσματα των MURs που εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά, στα πρότυπα του Βρετανικού συστήματος.

Στη Δανία,  συναντάται ένα από τα πιο δυναμικά φαρμακευτικά σώματα στην Ευρώπη. Στην ιστοσελίδα του Pharmakon, του ανώτατου ιδρύματος εκπαίδευσης της χώρας στις φαρμακευτικές επιστήμες, βρίσκει κανείς ένα θησαυρό δημοσιεύσεων σχετικά με την αποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων που εντάσσονται στην έννοια της φαρμακευτικής φροντίδας. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο των Δανών στη διαχείριση της φαρμακευτικής φροντίδας αναγνωρίζει σε πρόσφατο άρθρο της και η “ναυαρχίδα” των απανταχού φαρμακοποιών, American Pharmacists Association .

Η Παγκόσμια Φαρμακευτική Ομοσπονδία (FIP) στο επετειακό booklet που εξέδωσε πέρυσι για τα 100 χρόνια από την ίδρυσή της, κάνει ιδιαίτερη μνεία στη φαρμακευτική φροντίδα όπως αυτή θεμελιώθηκε από τους Hepler & Strand, την οποία μάλιστα έχει συμπεριλάβει στα κριτήρια της Good Pharmacy Practice (GPP) από το 1993. Και κοιτάζοντας προς το μέλλον, θέτει ως στρατηγικό στόχο την ενίσχυση της πρακτικής, τόσο σε επίπεδο νοσοκομείου όσο και σε επίπεδο φαρμακείου, με βάση τα θετικά αποτελέσματα που προκύπτουν από την εφαρμογή της.

Σε μια εργασία4 που δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 2013, ο καθηγητής των οικονομικών της υγείας Ηλίας Μόσιαλος και οι συνεργάτες του εξέτασαν τα δεδομένα από τις ανασκοπήσεις μελετών που αφορούν στην παροχή υπηρεσιών από τα κοινοτικά φαρμακεία στα πλαίσια της φαρμακευτικής φροντίδας. Η μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα πως τα δεδομένα είναι ασαφή, για πολλούς λόγους. Οι διαφορές στην βασική κατάρτιση των φαρμακοποιών αλλά και το γενικότερο πλαίσιο του συστήματος μέσα στο οποίο δραστηριοποιούνται, μπορούν να παίξουν ρόλο. Από την ίδια μελέτη επιβεβαιώνεται και η τάση των συστημάτων υγείας σε όλο τον κόσμο να επεκτείνουν το ρόλο των φαρμακοποιών του πάγκου, με τον Καναδά και την Ολλανδία να βρίσκονται ένα βήμα πριν το μέγιστο βαθμό.

Πριν φτάσουμε στον επίλογο, επιτρέψτε μου μία απαραίτητη, όπως θα δείτε, παρένθεση.

Στην Ελλάδα, οι αρμοδιότητες των επιστημόνων φαρμακοποιών καθορίζονται από την κοινοτική οδηγία 85/432/EEC του 1985, σε πλήρη εναρμόνιση με την Ευρωζώνη… ή έτσι νομίζουμε. Με μία διατύπωση που μόνο με πραξικόπημα μπορεί να παρομοιαστεί, η επιτροπή που ανέλαβε τη μετάφραση της οδηγίας ώστε να ενσωματωθεί στην Ελληνική Νομοθεσία, στέρησε από τα ελληνικά φαρμακεία το νομικό έρεισμα που έχουν όλα τα φαρμακεία της Ευρωζώνης ώστε να συμβουλεύουν τους ασθενείς τους ως προς την ορθή χρήση των φαρμάκων.  Για του λόγου το αληθές (αντιγράφοντας από τον παραπάνω υπερσύνδεσμο):

Αγγλικά:

1. Member States shall ensure that holders of a diploma, certificate or other university or equivalent qualification in pharmacy which meets the conditions laid down in Article 2 shall be entitled at least to access to the activities mentioned in paragraph 2 and to pursue such activities subject, where appropriate, to the requirement of additional professional experience.

2. The activities referred to in paragraph 1 are:

(… )the provisions of information and advice on medicinal products.

Γαλλικά:

2. Les activités visées au paragraphe 1 sont:

(…)la diffusion d’informations et de conseils sur les médicaments.

Ιταλικά:

2. Le attività di cui al paragrafo 1 sono le seguenti:

(…)diffusione di informazioni e consigli nel settore dei medicinali.

Και η “εμπνευσμένη” Ελληνική μετάφραση:

2. Οι δραστηριότητες που αναφέρονται στην πρώτη παράγραφο είναι:

(…)οι δραστηριότητες για την επιστημονική ενημέρωση του ιατρικού σώματος και του φαρμακευτικού σώματος σχετικά με τα φάρμακα.

Είναι προφανές ότι, με τον τρόπο που έγινε η μετάφραση, στερείται θεσμικά από τον Έλληνα φαρμακοποιό το δικαίωμα της φαρμακευτικής ενημέρωσης προς τον ασθενή, περιορίζοντάς τον να ανταλλάσσει επιστημονικές πληροφορίες μόνο με τους γιατρούς ή άλλους φαρμακοποιούς, επιβάλλοντας έτσι ένα ιδιότυπο επικοινωνιακό εμπάργκο ή ένα πληροφορικό μονοπώλιο. Και στην εποχή μας η πληροφορία έχει αγοραστική αξία. Νομίζω ότι αξίζει τον κόπο να ανακαλύψουμε ποιος ή ποιοι έκαναν αυτό το στοχευμένο μεταφραστικό λάθος (sic).

Η απορία που προκύπτει αβίαστα από τα παραπάνω είναι, τι έκανε ή τι κάνει το επίσημο όργανο αντιπροσώπευσης των Ελλήνων Φαρμακοποιών, ώστε να ξαναβρεί ο Κλάδος τη απολεσθείσα του αξία που χάθηκε κάπου στη μετάφραση; Μέχρι στιγμής δεν έχουμε βρει απάντηση και τείνουμε να πιστέψουμε ότι ο Πανελλήνιος Φαρμακευτικός Σύλλογος δεν καίγεται από επιθυμία να αναλάβουν τα μέλη του θεσμοθετημένες θεραπευτικές ευθύνες. Δια των παραλείψεων αυτών, κάποιος κακοήθης θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι ο ΠΦΣ φέρει μέρος της ευθύνης για τον επιστημονικό ευνουχισμό των Ελλήνων Φαρμακοποιών και την ταύτιση του φαρμακοποιού με μεταπράτη εμβαλαγίων. Τα παραπάνω πικρά σχόλια δεν εκκινούν από καμία στείρα διάθεση αντιπαράθεσης. Οι αντιπαραθέσεις είναι παραγωγικές μόνο όταν περνάει από δίπλα το τρένο του μέλλοντος. Και, καλώς ή κακώς, βρισκόμαστε στην αποβάθρα και πρέπει να αποφασίσουμε αν θα ανέβουμε στο βαγόνι της προόδου και της αναβάθμισης ή θα συνεχίσουμε να παρακαλάμε το κράτος για συντεχνιακές διευθετήσεις.

H συζήτηση για τις αρμοδιότητες των επιστημόνων φαρμακοποιών στην Ε.Ε. έχει ανοίξει ξανά, καθώς είναι πανθομολογούμενο πως το νομικό πλαίσιο του 1985 είναι απαρχαιωμένο και χρήζει ανανέωσης, τα χαρακτηριστικά της οποίας οφείλουν να είναι δυναμικά και να προσδίδουν στο επάγγελμα προοπτική και όχι εγκλωβισμό. Ο Πανελλήνιος Φαρμακευτικός Σύλλογος, παρότι παρουσιάζεται ως το θεσμικό όργανο των Ελλήνων Φαρμακοποιών, στην πραγματικότητα εκπροσωπεί μόνο τους κατόχους φαρμακείων. Κρίνοντας από το παρελθόν του, δεν είμαι σίγουρος ότι είναι σε θέση να υπερασπιστεί το συμφέρον του κλάδου συνολικά. Οι άλλοι δύο εκπρόσωποι των φαρμακοποιών εκτός φαρμακείων, δηλαδή η Πανελλήνια Ένωση Φαρμακοποιών Νοσηλευτικών Ιδρυμάτων και η Πανελλήνια Ένωση Φαρμακοποιών, οφείλουν να αναλάβουν τις ευθύνες τους. Η δυναμική διεκδίκηση του επιστημονικού δικαιώματος της παροχής φαρμακευτικής φροντίδας από όσους φαρμακοποιούς είναι επιστημονικά επαρκείς, μέσω ισχυρών ακαδημαϊκών κριτηρίων, είναι μια καλή αρχή.

Το ζήτημα της ακαδημαϊκής επάρκειας είναι πολύ σημαντικό και επιβάλλεται να  πούμε δυο λόγια σχετικά. Είναι πια καιρός να ασχοληθεί σοβαρά το Ελληνικό Πανεπιστήμιο με την ανανέωση του προγράμματος σπουδών της Φαρμακευτικής, ώστε να αντανακλά τις απαιτήσεις των καιρών. Οι απόφοιτοι των ελληνικών φαρμακευτικών σχολών, αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στο σύγχρονο ζητούμενο της φαρμακευτικής ανασκόπησης/διαχείρισης. Το εκπαιδευτικό τους πλαίσιο είναι αναχρονιστικό επειδή δεν περιλαμβάνει γνώσεις κλινικής φαρμακευτικής, οικονομικών και critical appraisal, κριτικής αξιολόγησης της επιστημονικής βιβλιογραφίας δηλαδή -κάτι που μαστίζει και το χώρο της Ιατρικής εξίσου. Ακόμα και στην -εξ ορισμού συντηρητική- Φαρμακογνωσία δεν περιλαμβάνονται τα φυτικά σκευάσματα που δημιουργούν το μεγαλύτερο τζίρο ή που έχουν την ισχυρότερη βάση κλινικής τεκμηρίωσης. 

Οι μεταρρυθμίσεις είναι το ζητούμενο στην εποχή μας. Τα αυτονόητα δεν συνιστούν μεταρρυθμίσεις, ακόμα και για την αρτηριοσκληρωτική Ελλάδα. Είναι χρυσή ευκαιρία για την προώθηση πραγματικών μεταρρυθμίσεων στο χώρο της υγείας. Ιδού η Ρόδος λοιπόν.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

  1. Hepler CD, Strand LM. Opportunities and responsibilities in pharmaceutical care. Am J Hosp Pharm. 1990 Mar;47(3):533-43. PubMed PMID: 2316538.
  2. Ramalho de Oliveira D, Brummel AR, Miller DB. Medication therapy management: 10 years of experience in a large integrated health care system. J Manag Care Pharm. 2010 Apr;16(3):185-95. PubMed PMID: 20331323.
  3. Lee E, Braund R, Tordoff J. Examining the first year of Medicines Use Review services provided by pharmacists in New Zealand: 2008. N Z Med J. 2009 Apr 24;122(1293):3566. Erratum in: N Z Med J. 2009;122(1306):143. PubMed PMID: 19448788.
  4. Mossialos E, Naci H, Courtin E. Expanding the role of community pharmacists: policymaking in the absence of policy-relevant evidence? Health Policy. 2013 Jul;111(2):135-48. doi: 10.1016/j.healthpol.2013.04.003. Epub 2013 May 23. PubMed PMID: 23706523.

Μοιραστείτε τη γνώση!

,