Αυτή τη φορά θα θίξω ένα πιο πρακτικό ζήτημα περί φαρμάκων, ορμώμενη από την πολλή ζέστη και υγρασία που επικρατούν στην πόλη μου (βλ. Λάρισα). Θερμοκρασία και υγρασία είναι δυο πολύ σημαντικοί παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν κατά την αποθήκευση των φαρμακευτικών ιδιοσκευασμάτων και να διατηρούνται εντός προκαθορισμένων ορίων για να εξασφαλίζεται η σταθερότητα της σύστασης και η καταλληλότητα προς χρήση.
Το φάρμακο είναι ένα από τα προϊόντα που παράγονται με αυστηρές προδιαγραφές και πέρα από τους ελέγχους της ασφάλειας και της κλινικής αποτελεσματικότητας, λόγω ευαισθησίας των συστατικών υπόκειται σε κανονισμούς ορθής αποθήκευσης και διανομής.
Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας1, η ημερομηνία λήξης των φαρμακευτικών προϊόντων βασίζεται στις ιδανικές συνθήκες συντήρησής τους, με άλλα λόγια, η εταιρεία παραγωγής εγγυάται για τη σταθερότητά τους μέχρι την αναγραφόμενη ημερομηνία λήξης, εφ’ όσον έχουν τηρηθεί οι προβλεπόμενες οδηγίες χειρισμού και αποθήκευσης.
Όσον αφορά στη θερμοκρασία συντήρησης, τα σκευάσματα κατατάσσονται στις εξής κατηγορίες:
- Κατάψυξης (-20οC): Ορισμένα εμβόλια απαιτούν συντήρηση και μεταφορά με «ψυχρή αλυσίδα» (cold chain) σε συνθήκες κατάψυξης. Αυτός ο τρόπος αποθήκευσης είναι συνήθως μακροχρόνιος και σε μεγάλης έκτασης εγκαταστάσεις.
- Ψυγείου (2ο – 8ο C): Σκευάσματα που περιέχουν θερμοευαίσθητες ουσίες, όπως οι ινσουλίνες, εμβόλια, ορισμένα κολλύρια χρειάζονται συντήρηση σε ψυγείο, του οποίου η θερμοκρασία ελέγχεται, καταγράφεται και διατηρείται εντός των προαναφερθέντων ορίων. Η μεταφορά τους γίνεται ομοίως με ψυχρή αλυσίδα.
- Σκευάσματα που συντηρούνται σε δροσερό περιβάλλον (8ο – 15ο C)
- Σκευάσματα που συντηρούνται σε θερμοκρασία δωματίου (15ο – 25ο C). Αρκετά φάρμακα αναφέρουν ως μέγιστη θερμοκρασία διατήρησης τους 30ο C.
Σε θερμότερες περιοχές ή σε χώρους που δεν μπορεί να εξασφαλιστεί επαρκώς το εύρος θερμοκρασιών, σκευάσματα που εμπίπτουν στις δύο τελευταίες κατηγορίες μπορούν να φυλαχθούν στο ψυγείο, αρκεί η σταθερότητά τους να μην επηρεάζεται από την ψύξη.
Σχετικά με την υγρασία, φάρμακα που φέρουν επισήμανση προστασίας από αυτήν («Διατηρείται σε ξηρό μέρος», «Αποφύγετε την έκθεση σε υγρασία») πρέπει να διατηρούνται σε χώρο όπου η μέγιστη σχετική υγρασία δεν ξεπερνά το 60%. Παράδειγμα αποτελεί η ασπιρίνη, η οποία υδρολύεται σε σαλικυλικό και οξικό οξύ εάν αποθηκευθεί επί μακρόν σε περιβάλλον υψηλής υγρασίας. Ο έλεγχος του ποσοστού μπορεί να γίνει με συστήματα εξαερισμού, ανεμιστήρες ή κλιματιστικά.
Για την εξασφάλιση των συνθηκών θερμοκρασίας και υγρασίας κατά την αποθήκευση και τη διανομή, ο υπεύθυνος (εταιρία παραγωγής – χονδρέμπορος – φαρμακείο) πρέπει να διαθέτει τον κατάλληλο χώρο και εξοπλισμό, οι οποίοι ελέγχονται ανά τακτά χρονικά διαστήματα με βάση το σύστημα ποιότητας που εφαρμόζεται σε κάθε εγκατάσταση.
GDP (Good Distribution Practice – Ορθή Πρακτική Διανομής Φαρμάκων)
Το σύστημα ποιότητας περιγράφεται στις Κατευθυντήριες Οδηγίες2 Ορθής Πρακτικής Διανομής που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 7 Μαρτίου 2013 και επικαιροποίησε στις 23 Νοεμβρίου 20133. Οι Οδηγίες βασίζονται στα Άρθρα 84 και 85(b) της Ευρωπαϊκής ντιρεκτίβας 2001/83/EC που αφορά φαρμακευτικά σκευάσματα για ανθρώπινη χρήση και έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα για τις χώρες της ΕΕΑ (European Economic Area).
Το σύστημα θα πρέπει να διασφαλίζει, μεταξύ άλλων, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό ότι τα φάρμακα αποθηκεύονται και διανέμονται με τέτοιο τρόπο ώστε να τηρούνται επακριβώς οι προδιαγεγραμμένες συνθήκες, ώστε οι κίνδυνοι από την επίδραση περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως είναι η θερμοκρασία, η υγρασία και το φως, στην ασφάλεια, την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα των φαρμάκων, να περιορίζονται στο ελάχιστο.
3.2.1. Έλεγχος της θερμοκρασίας και του περιβάλλοντος
Θα πρέπει να προβλέπεται κατάλληλος εξοπλισμός και διαδικασίες για τον έλεγχο του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο αποθηκεύονται τα φάρμακα. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες που πρέπει να εξετάζονται είναι η θερμοκρασία, το φως, η υγρασία και η καθαριότητα των χώρων.
[…]
3.3. Εξοπλισμός
Ο εξοπλισμός που χρησιμοποιείται για τον έλεγχο ή την παρακολούθηση του περιβάλλοντος στο οποίο αποθηκεύονται τα φάρμακα θα πρέπει να βαθμονομείται τακτικά με βάση την εκτίμηση της επικινδυνότητας και την αξιολόγηση της αξιοπιστίας.
Θα πρέπει να τηρείται κατάλληλο μητρώο επισκευών, συντήρησης και βαθμονόμησης για τον βασικό εξοπλισμό και τα αποτελέσματα να φυλάσσονται. Ο βασικός εξοπλισμός περιλαμβάνει, π.χ., ψυκτική αποθήκη, συστήματα εντοπισμού εισβολέων και συναγερμού και ελέγχου πρόσβασης, ψυγεία, θερμοϋγρόμετρο, ή άλλα όργανα καταγραφής της θερμοκρασίας και της υγρασίας, κλιματιστικές εγκαταστάσεις και κάθε εξοπλισμό που χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με τη συνέχεια της αλυσίδας εφοδιασμού.
Σημαντικότατο κομμάτι στον έλεγχο του συστήματος είναι η πλήρης και λεπτομερής καταγραφή των συνθηκών (documentation) καθ’ όλη την πορεία του σκευάσματος από τον προμηθευτή στον τελικό αποδέκτη, έτσι ώστε να εντοπίζονται εγκαίρως οι αποκλίσεις και τα “ευαίσθητα” σημεία της αλυσίδας και να εκτιμάται κάθε φορά η επίδραση αυτών των αποκλίσεων στην ποιότητα του φαρμάκου.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 — ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ
4.1. Βασική αρχή
Η καλή τεκμηρίωση είναι ουσιώδες μέρος της ποιότητας του συστήματος. Με τη γραπτή τεκμηρίωση αποφεύγονται σφάλματα της προφορικής επικοινωνίας και δίνεται η δυνατότητα να βρεθεί το ιστορικό των σχετικών ενεργειών κατά τη διανομή των φαρμάκων.
Ανάλογες συστάσεις περί εφαρμογής συστήματος ποιότητας στην αποθήκευση και τη διανομή έρχονται και από την άλλη όχθη του Ατλαντικού, όπου το U.S. Pharmacopeial Convention αυτό το διάστημα βρίσκεται σε διαδικασία αναθεώρησης των οδηγιών ορθής πρακτικής. Στο προσχέδιο των σχετικών με τη θερμοκρασία οδηγιών αναφέρεται η κατάρτιση διαδικασιών και πρωτοκόλλων αξιολόγησης των εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού που λαμβάνουν υπ’ όψιν την κατηγορία των φαρμακευτικών σκευασμάτων (θερμοευαίσθητα, “ναρκωτικά” κ.ά.), τον όγκο των προς αποθήκευση προϊόντων και τις περιβαλλοντικές συνθήκες.
Ψυχρή αλυσίδα (Cold chain)
Μετά την παραγωγή, θερμοευαίσθητα φαρμακευτικά προϊόντα πρέπει να αποθηκευτούν και να μεταφερθούν σε χαμηλότερες από την περιβαλλοντική θερμοκρασίες για να διασφαλιστεί η σταθερότητά τους. Συνήθως, αποκαλούνται «προϊόντα ψυχρής αλυσίδας» ή «γραμμές ψυγείου» και οι χονδρέμποροι οφείλουν να τα χειρίζονται με αυστηρή τήρηση της σήμανσης του προϊόντος.
Ορισμένα είδη ψυχρής αλυσίδας, όπως τα εμβόλια, η ινσουλίνη, βιοτεχνολογικά σκευάσματα και τα προϊόντα πλάσματος/ αίματος θεωρούνται υψηλού ρίσκου, διότι κινδυνεύουν είτε από την κατάψυξη είτε από αυξημένη θερμοκρασία. Άλλα φάρμακα, όπως για παράδειγμα οι οφθαλμικές σταγόνες χλωραμφαινικόλης, αναφέρουν ότι απαιτείται φύλαξη σε 2ο – 8ο C, ωστόσο μια μικρή απόκλιση από αυτό το εύρος ενέχει μικρότερο κίνδυνο για τον τελικό χρήστη.
Η αλυσίδα διανομής μετά το εργοστάσιο μπορεί να είναι πολύπλοκη και να περιλαμβάνει πολλά σημεία αποθήκευσης, χονδρεμπόρους και μέσα μεταφοράς πριν το φάρμακο φτάσει στο φαρμακείο. Η διαδικασία μεταφοράς από μια αποθήκη σε άλλη πρέπει να θεωρείται επέκταση των διαδικασιών αποθήκευσης (όπως ακριβώς η Ορθή Πρακτική Διανομής – GDP αποτελεί επέκταση των Κανόνων Ορθής Παρασκευής –GMP), γι’ αυτό είναι σημαντικό να διατηρείται η θερμοκρασία εντός ορίων καθ’ όλη την περίοδο μετακίνησης και να υπάρχουν συνεχείς καταγραφές της με κατάλληλα όργανα (loggers, οχήματα-ψυγεία), ανάλογα με τον τρόπο διανομής που επιλέγει ο χονδρέμπορος. Ένα από τα μέτρα που συστήνει η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας και προβλέπεται να καθιερωθεί και στην Ελλάδα είναι ο εφοδιασμός της συσκευασίας θερμικά ευαίσθητων προϊόντων με μικροτσίπ – καταγραφείς του ιστορικού της θερμοκρασίας ή με θερμικά ευαίσθητο φιλμ το οποίο σε περίπτωση που έχει «σπάσει η αλυσίδα» θα αλλάζει χρωματισμό, ώστε ο καταναλωτής να αποφεύγει το πιθανώς αλλοιωμένο φάρμακο.
Για μικρό όγκο χαμηλού κινδύνου φαρμάκων και για ταξίδια κάτω από τρεις ώρες, συνήθως χρησιμοποιούνται μονωμένοι περιέκτες με παγοκύστες ή gel packs. Η τοποθέτηση των τελευταίων στη συσκευασία είναι σημαντική, καθώς δεν πρέπει να έρχονται σε άμεση επαφή με τα φάρμακα (χρησιμοποιούνται κουτιά με ειδική θέση τοποθέτησης των παγοκύστεων ή τυλίγονται με κάποιο υλικό π.χ. αεοροπλάστ). Μεγαλύτεροι όγκοι φαρμάκων ψυγείου μετακινούνται με φορτηγά- ψυγεία.
Παραλαβή και αποθήκευση στο φαρμακείο
Όταν φτάνουν φάρμακα ψυχρής αλυσίδας στο φαρμακείο, είναι σημαντικό να παραληφθούν γρήγορα και να τοποθετηθούν στο ψυγείο. Αυτός που παραλαμβάνει πρέπει να επιβεβαιώσει με τον μεταφορέα ότι τα προϊόντα μεταφέρθηκαν υπό τις κατάλληλες συνθήκες. Εάν υπάρχει υπόνοια απόκλισης, μέχρι να ζητηθούν διευκρινήσεις και να εκτιμηθεί η επίπτωση στην ποιότητα των φαρμάκων, αυτά δεν πρέπει να διατίθενται προς χορήγηση και τοποθετούνται σε ξεχωριστό χώρο εντός ψυγείου. Όσον αφορά στην αποθήκευση, τα οικιακά ψυγεία δεν είναι ιδανικά για διάφορους λόγους, μεταξύ των οποίων είναι η ανομοιογενής κατανομή της θερμοκρασίας (λόγω μη κυκλοφορίας του αέρα) και η λειτουργία τους στο εύρος 0ο – 10ο C. Το άνοιγμα και κλείσιμο της πόρτας προκαλεί σημαντικές διακυμάνσεις με αποτέλεσμα τη δύσκολη παρακολούθηση της θερμοκρασίας. Επίσης, υπάρχει ο κίνδυνος τα προϊόντα να παγώσουν αν έρθουν σε επαφή με το πίσω τοίχωμα του ψυγείου. Αντ’ αυτών, πρέπει να χρησιμοποιούνται ειδικά ψυγεία φαρμακείου, εντός των οποίων ο αέρας κυκλοφορεί με τη βοήθεια ανεμιστήρα, συνεπώς, υπάρχει ομοιόμορφη κατανομή και η θερμοκρασία επανέρχεται άμεσα στα επιθυμητά όρια μετά το άνοιγμα της πόρτας. Η παρακολούθηση γίνεται με θερμόμετρα που διαβάζονται χωρίς να ανοίγει η πόρτα, μπορούν να κλειδωθούν και κάποιοι τύποι τέτοιων ψυγείων έχουν συναγερμό που ειδοποιεί το προσωπικό του φαρμακείου για θερμοκρασιακές αποκλίσεις.
Κλείνοντας, θα παραθέσω την παράγραφο περί επιστροφής θερμοευαίσθητων φαρμάκων στο εμπορεύσιμο απόθεμα, από τις Κατευθυντήριες Οδηγίες GDP.
Επιπλέον, τα φάρμακα που απαιτούν αποθήκευση σε συγκεκριμένες θερμοκρασίες, π.χ. χαμηλές θερμοκρασίες, επιτρέπεται να επιστρέψουν στο εμπορεύσιμο απόθεμα μόνον εφόσον υπάρχουν τεκμηριωμένα στοιχεία ότι κατά τη διάρκεια όλης της χρονικής περιόδου οι συνθήκες αποθήκευσης του προϊόντος ήταν οι επιτρεπόμενες. Σε περίπτωση απόκλισης πρέπει να αξιολογηθεί ο κίνδυνος και βάσει της αξιολόγησης αυτής μπορεί να αποδειχθεί η ακεραιότητα του προϊόντος.
Αυτή η παράγραφος μπορεί να βρει εφαρμογή και στην περίπτωση που ο τελικός χρήστης- ασθενής θέλει να επιστρέψει ένα σκεύασμα στο φαρμακείο, οπότε καλείται να αποδείξει ότι τηρήθηκαν οι απαραίτητες συνθήκες φύλαξής του και να εκτιμηθεί η σταθερότητα του φαρμάκου.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
- WHO, Guidelines for the Storage of Essential Medicines and Other Health Commodities, available at http://apps.who.int/medicinedocs/en/d/Js4885e/6.5.html, accessed 13-08-2014.
- Κατευθυντήριες γραμμές της 7ης Μαρτίου 2013 σχετικά με την ορθή πρακτική διανομής φαρμάκων για ανθρώπινη χρήση, http://www.wardi.gr/downloads/gdp-2013-03-good-distribution-practices.pdf, accessed 18-08-2014.
- Guidelines of 5 November 2013 on Good Distribution Practice of medicinal products for human use, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2013:343:0001:0014:EN:PDF, accessed 18-08-2014.